Mimo znacznego rozwoju metod diagnostycznych, nadal można zaobserwować rozpoznanie choroby dopiero w zaawansowanym stadium. Dlatego duże znaczenie ma rozwój metod diagnostycznych pozwalających na wcześniejsze wykrycie choroby i dopasowanie odpowiedniego sposobu terapii.
Obecnie w diagnostyce oznaczenie markerów nowotworowych pełni wyłącznie funkcję wspomagającą. Szersze zastosowanie ma w procesie leczniczym i w trakcie obserwacji pacjentów po przebytym leczeniu.
Markery nowotworowe są substancjami o różnym pochodzeniu. W wyniku procesu powstawania komórek nowotworowych dochodzi do zmian funkcji i struktury genów, czego wynikiem może być wytwarzanie w komórkach nowotworowych substancji które nie są „normalnie” produkowane w komórkach zdrowych-są to neoantygeny. Przeciwieństwem ich ze względu na możliwość wykorzystania klinicznego są antygeny towarzyszące nowotworom. Wśród nich wyróżniamy antygeny płodowo-zarodkowe CEA, AFP .
Mamy do czynienia także z terminem „krążące markery nowotworowe”, czyli wielkocząsteczkowe substancje wytwarzane i uwalniane do krwi z komórek nowotworowych, z ich błon cytoplazmatycznych oraz z prawidłowych komórek w odpowiedzi na nowotwór. Ich stężenie jest wyższe u osób chorych w porównaniu z osobami zdrowymi bądź osobami chorymi na inne choroby- nie nowotworowe.
ROLA MARKERÓW NOWOTWOROWYCH
- wykrywanie choroby nowotworowej– wysoki poziom markerów w powiązaniu ze stanem klinicznym pacjenta, jest pomocny w wykrywaniu niektórych typów nowotworów. Nie należy jednak stosować markerów nowotworowych jako pojedynczego kryterium w badaniach przesiewowych w kierunku nowotworów.
- określenie stopnia zaawansowania choroby nowotworowej– określenie poziomu markerów pomocne jest w planowaniu leczenia, stężenie markera może wskazywać na stadium choroby, przebieg i rokowania.
- ocena stosowanej terapii- obniżenie stężenia lub osiągniecie normy świadczą o pozytywnej odpowiedzi na terapię; brak zmian w stężeniu lub wzrost może świadczyć o braku odpowiedzi na terapięCHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH MARKERÓW NOWOTWOROWYCH
PSA– należy do najważniejszych markerów złośliwych i łagodnych nowotworów prostaty, przydatnym w diagnostyce i monitorowaniu postępów leczenia. Wzrost stężenia we krwi PSA powodowany jest przez łagodny przerost bądź raka prostaty, zapalenie prostaty, a także przez zabiegi inwazyjne. PSA jest markerem charakterystycznym dla narządu-prostaty. Mężczyźni po 50 r. Życia powinni corocznie sprawdzać stężenie PSA. Mężczyźni z grupy podwyższonego ryzyka (zdiagnozowany nowotwór prostaty u ojca) powinni rozpocząć diagnostykę po 40 r. Życia.
CEA– wzrost jego stężenia wiąże się z gruczolakorakami, głównie rakiem jelita grubego i odbytu. Pomiar stężenia CEA jest pomocny w monitorowaniu chorych w stadium II i III po leczeniu operacyjnym, dla ustalenia dalszego planu terapii. Wzrost stężenia CEA może być przyczyną:raka piersi, płuc, żołądka, trzustki, międzybłoniakowi a także choroby wątroby, zapalenie wirusowe i żółtaczka, zapalenie trzustki, zapalne stany jelit.
CA 125– zalecane jest badanie stężenia w przypadku podejrzenia raka jajnika. Zastosowanie CA 125 w przypadku badań przesiewowych raka jajnika może mieć miejsce wyłącznie w grupie kobiet wysokiego ryzyka i musi być połączone z innymi badaniami. Ze wzrostem nowotworu częściej wiąże się gwałtowny przyrost stężenia markera niż utrzymujący się podniesiony poziom. Wzrost poziomu CA 125 stwierdzany jest również w przypadku raka macicy i innych nowotworów pierwotnych jamy brzusznej (trzustki, żołądka, wątroby, jelita grubego) w przerzutach raka piersi.
CA 15-3– obserwacja stężenia tego markera jest użyteczna w monitorowaniu postępów leczenia i progresji zdiagnozowanego, zaawansowanego raka piersi. Występuje jedynie u 20% chorych we wczesnym stadium raka, a u 20-30% pozostaje w normie w stadium zaawansowanym Stężenie CA 15-3 koreluje z masą nowotworu, stąd jego oznaczenie może być użyteczne jako jedna z metod rozpoznawania i monitorowania wznów i przerzutów.
CA 19-9– Około 10% populacji kaukaskiej i ok. 20 % afrykańskiej , nie wytwarza w ogóle CA 19-9. CA 19-9 jest głównie markerem raka trzustki i przewodów żółciowych. Wzrost stężenia markera stwierdzany jest również w przypadku raka żołądka, jelita grubego, przełyku i jajnika. Stężenie przekraczające 1000 U/ml świadczy o nowotworze nieoperacyjnym lub przerzutującym. Wzrost stężenia zachodzi również w przypadku łagodnych chorób takich jak: marskość wątroby, zapalenie trzustki, zapalenie dróg żółciowych.
S-100– jest bardzo czułym markerem immunohistochemicznym wszystkich typów czerniaka. Brak ekspresji markera na powierzchni komórek czerniaka jest niezwykle rzadki. Stężenie S-100 pozwala na wykrycie progresji nowotworu i przerzutowania. Wielkość stężenia powiązane jest ściśle ze stadium nowotworu oraz wykazuje wysoką specyficzność w stosunku do czerniaków przerzutujących.
SCC-Ag, SCCA, SCC– pomiary antygenu raka płaskonabłonkowego w surowicy są wykorzystywane w diagnostyce i prowadzenia terapii pacjentów chorych na raka: płuc, głowy i szyi, krtani, przełyku oraz szyjki macicy. Ma również znaczenie w ocenie czasu przeżycia pacjenta. Jak w przypadku innych markerów, SCC-Ag jest obecny w prawidłowych komórkach płaskonabłonkowych i jego stężenie w surowicy może istotnie wzrastać w przypadku łagodnych chorób np. Łuszczycy.